Hakan Fidan’ın Çin’de Uygur Türkleri için “sessizce kulis” faaliyeti yürüttüğü iddia edildi

Middle East Eye’a konuşan iki Türk yetkili, Dışişleri Bakanı Hakan Fidan’ın bu hafta başında Çin’e yaptığı ziyaret sırasında Uygur Türklerinin haklarının ve kültürünün korunması için sessizce kulis yaptığını söyledi.

Fidan, Pekin’de Çinli mevkidaşı Wang Yi ve Başkan Yardımcısı Hang Zheng ile bir araya geldi.

Fidan ayrıca Doğu Türkistan’a de giderek 2012’den bu yana Uygur bölgesine yapılan en üst düzey ziyareti gerçekleştirdi. Urumçi ve Kaşgar’da yetkililer ve Uygurlarla bir araya gelen Fidan, Doğu Türkistan ulusal bayraklarıyla özdeşleşmiş bir renk olan turkuaz kravat taktı ve şehirlerden Çin’i Türk ve İslam dünyasına bağlayan “kadim Türk-İslam şehirleri” olarak bahsetti.

Ancak Fidan’ın, Çin’in “yeniden eğitim kampları” olarak adlandırdığı binlerce insanın gözaltına alınması da dahil olmak üzere, Çin’in Uygurlara yönelik iyi belgelenmiş kötü muamelesini eleştirmemesi,  bazı Uygur gruplarının çevrimiçi kınamalarını tetikledi .

2022 tarihli bir BM insan hakları raporu Çin’i Uygurlara yönelik muamelesi nedeniyle insanlığa karşı suç işlemekle suçladı.

İki Türk diplomatik kaynak Ankara’nın Pekin’e Uygur sorununun önemini vurguladığını açıkladı. Bir diplomatik kaynak, “Etnik, dini ve kültürel bağlarımız olan Uygur Türklerinin bizim için çok önemli olduğunu söyledik” dedi. “Uygur Türklerinin kültürel haklarının korunması ve değerlerinin uygulanması konusunda Türk dünyasının ve İslam dünyasının hassasiyetlerini anlattık.”

Kaynak, Ankara’nın Çin’in egemenliğine saygı duyduğunu ve tek Çin politikasını desteklediğini, ancak Uygur hakları konusundaki endişelerin giderilmesinin de elzem olduğuna inandığını sözlerine ekledi. 

Kaynak, “Türk ve İslam dünyasını Uygurlar konusunda endişelendiren nedenlerin tamamen ortadan kaldırılmasının herkes için büyük fayda sağlayacağını kendilerine söyledik” dedi. “Bu konudaki algının değişmesi ancak Çin’in atacağı adımlarla mümkün olacaktır.”

Çinli yetkililer ‘tedirgin’

Fidan’ın Doğu Türkistan’a yaptığı ziyaret de Çinli yetkililer tarafından koreografisi yapıldığı gerekçesiyle eleştirilmişti. İkinci Türk yetkili, Ankara’nın Pekin’in Doğu Türkistan’daki durumu gözlemleme teklifini “görüşlerimizi oradaki resmi makamlara açıkça iletmek” amacıyla kabul ettiğini söyledi.

Wang Yi ile ortak bir basın toplantısı düzenleyen Fidan, Türkiye’nin Çin’deki her türlü terörist faaliyete karşı olduğunu, ülkenin toprak bütünlüğünü desteklediğini ve Çin’in bölgede artan etkisine saygı duyduğunu yineledi. Ancak Fidan’ın Urumçi ve Kaşgar’ı Türk ve İslam şehirleri olarak nitelendirmesi Çinli yetkilileri tedirgin etmiş olabilir.

Oxford Üniversitesi’nde misafir araştırmacı olarak görev yapan Diren Doğan, “Temaslarımdan anladığım kadarıyla bu açıklama bazı Çinli yetkilileri tedirgin etmiş olabilir,” diyor. “Bu şehirleri Türk ve İslami olarak adlandırmak Çin’in resmi çizgisine tamamen aykırı, ancak Fidan’ın terörizme karşı duruşu ve tek Çin politikasına verdiği destek muhtemelen olası olumsuz tepkileri dengeledi.” 

Doğan, Türkiye’nin bir yandan Çin ile diplomatik ve ticari ilişkilerini sürdürmek isterken bir yandan da Uygurların hak ve özgürlüklerini savunmak gibi bir ikilem içinde olduğunu belirtti.

İkinci Türk resmi kaynak ise ikili ilişkilerin, Çinli bir konsorsiyumun 2021 yılında İstanbul’un üçüncü köprüsünden yaklaşık 700 milyon dolar karşılığında hisse satın alma projesinden vazgeçmesi ve Çin yanlısı bir politikanın güçlü bir destekçisi olan eski Maliye Bakanı Berat Albayrak’ın 2020 yılında istifa etmesinden bu yana durgunlaştığını belirtti.

Ankara’daki kaynaklar, Mart 2021’de Çin’in Covid-19 aşısı teslimatının ertelenmesinin ilişkilerde bir başka düşük noktaya işaret ettiğini ve Pekin’in bir jest olarak Türkiye’den birkaç Uygur muhalifin Çin’e iadesini istediğini belirtti. Ayrı bir kaynak “Türkiye bu talepleri reddetti” dedi.

Türkiye-Çin ilişkilerinin canlandırılması

Bir yabancı yetkiliye göre Fidan son aylarda Türkiye’nin Çin ile ilişkilerini yeniden canlandırmanın yollarını arıyor çünkü Ankara Çin’in artan diplomatik ve askeri gücünü görmezden gelemez.

İkinci Türk yetkili ise “Bu, Çin’i karşılıklı saygı ve çıkar ilişkilerini canlandırmaya davet etme girişimiydi” dedi. “Çin’in lehine olan 40 milyar dolardan fazla ticaret açığını dengelemek için Türkiye’nin tarımsal ihracatı üzerindeki kısıtlamaları kaldırmalarını ve Türkiye’de daha fazla Çinli turiste ve daha fazla Çin yatırımına izin vermelerini istiyoruz.”

Ankara ayrıca Çin’in Türkiye’nin batısında bir nükleer enerji santrali inşa etmesini istiyor ancak Pekin, Türk yetkililerle proje hakkında kapsamlı görüşmelere katılmasına rağmen şimdiye kadar nihai bir taahhütte bulunmaktan kaçındı.

Adının açıklanmasını istemeyen bir danışman MEE’ye “İki hükümet arasında sağlam bir siyasi uyum olmadığı sürece Çin’in bir nükleer projeye yatırım yapmasını sağlayamazsınız” dedi.

Bu ayın başlarında Türkiye Enerji Bakanı Alparslan Bayraktar Pekin’e yaptığı resmi ziyaret sırasında Çinli mevkidaşı ile nadir toprak mineralleri ve nükleer enerji konularında bir mutabakat zaptı imzalamıştı.

Doğan, herhangi bir nükleer santral anlaşmasının Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan ve Çin Devlet Başkanı Şi Cinping arasında sonuçlandırılması gerektiğini de sözlerine ekledi.

Fidan, Şi Cinping’e bu yıl içinde Türkiye’ye resmi bir ziyaret için davette bulundu ancak Çin Devlet Başkanı’nın bu daveti kabul edip etmeyeceği henüz belli değil.

İkinci bir Türk yetkiliye göre Fidan Çin ziyareti sırasında Orta Koridor olarak adlandırılan bölgenin hem Çin hem de Türkiye için önemini vurguladı ve Urumçi de dahil olmak üzere iki ülke arasında daha fazla ticari uçuş yapılmasını talep etti.

Ortak basın toplantısında Çin Dışişleri Bakanı Wang Yi, Çin’in Orta Koridor konusunda Türkiye ile işbirliği yapmaya ve Türkiye’den yüksek kaliteli tarım ürünleri ithalatını arttırmaya istekli olduğunu söyledi.

Doğan, “ABD destekli Hindistan-Ortadoğu-Avrupa-Ekonomik Koridoru (IMEC) Türkiye ve Çin’i bypass ediyor ve iki ülkeyi Orta Koridor ve Orta Koridor’a bağlanabilecek Irak Kalkınma Yolu aracılığıyla birlikte çalışmaya teşvik ediyor” dedi.Doğan, “Türkiye ve Çin arasında bir yol oluşturma açısından bu ziyaretin başarılı olduğunu düşünüyorum” diye ekledi.