Nöbetçi Eczaneler
Ruth Ingram
Çin tartışmasız dünyanın en çok gözetlenen ülkesi ve en uzak kuzeybatı bölgesinde yaşayan Uygurlar da dünyanın en yakından izlenen insan grubu. En son 2023 yılında yapılan sayıma göre, ülke genelinde 200 milyondan fazla CCTV kamerası vardı ve önümüzdeki yıllarda daha fazlası için planlar yapıldı.
Çin devleti, Mao döneminde insanların kendi kayıtlı bölgelerinden çıkmalarının yasaklanmasıyla başlayan gözetime yabancı değil. Ancak 21. yüzyılın yüksek teknoloji devrimi gözetimi bir üst seviyeye taşıdı ve insanların hayatlarının en küçük ayrıntılarını, sadece herhangi bir zamanda nerede olduklarını değil, aynı zamanda kimlerle görüştüklerini, arkadaşlarının kim olduğunu, ne indirdiklerini, ne satın aldıklarını, bir inancı uygulayıp uygulamadıklarını, ne kadar benzin kullandıklarını ve ne kadar yiyecek tükettiklerini takip etmek için sonsuz olanaklar getirdi; liste uzayıp gidiyor. Çin’in tüm Orta Krallık’ı izlemeye yönelik nihai planı eli kulağında.
Yeni teknolojinin aktivizm için yeni platformlar oluşturma, bilgiye erişimi artırma ve daha güvenli bir toplum sağlama potansiyeli göz ardı edilemezken, özgürlük ve mahremiyet yanlış ellerde savunmasızdır.
Teknolojinin azınlık gruplarının, özellikle de Uygurların haklarını bastırma potansiyelini ele almak üzere, geçtiğimiz günlerde Cambridge Üniversitesi Birliği tarafından düzenlenen bir panelde Uygur şair ve yazar Aziz İsa Elkun, 1999’dan bu yana uzak kaldığı anavatanında yaşanan son olaylardan bahsetti ve Çin hükümetinin sosyal medya ve yapay zeka teknolojisini rejime yönelik her türlü muhalif görüşü veya eleştiriyi bastırmak için nasıl silah olarak kullandığını anlattı. “Özellikle Uygurlara baskı yapmak, kültürlerini ve dillerini silmek için kullanıldı” dedi.
ÇKP 2016 yılında Uygur bölgesini kendi teknoloji inkübatörü olarak seçti ve burada 13 milyon kadar Uygur endüstriyel ölçekte veri toplamak için kobay olarak kullanıldı. Kan ve doku tipinden iris taramasına, ses ve yürüyüş tanımaya kadar her türlü biyometrik veri, reddettikleri takdirde sayıları hızla artan sözde “yeniden eğitim” kamplarında hapsedilme acısıyla tutsak kitleden toplandı. Kısa süre içinde her vatandaş için muazzam bir veri tabanı oluşturuldu – bir dizi müdahaleci gözetim yeteneği geliştirmekle görevli veri açlığı çeken Çinli yüksek teknoloji şirketleri için mükemmel bir yem.
New York merkezli kar amacı gütmeyen İnsan Hakları Vakfı’na göre bu teknolojik kontrol deneyi bölgeyi “Orwellvari bir hapishane devletine” dönüştürdü.
Ancak Elkun’a göre durum her zaman böyle değildi.
Uygurlar internetin ilk olanaklarını benimseyerek 1995 yılında kendi dillerini kullanarak web siteleri oluşturmuş ve hükümet müdahalesinden uzak bir şekilde görüşlerini ifade etmişlerdir. Uygur dilinin resmi statüsüne rağmen, Uygurlar hükümetin kendi resmi sitelerini oluşturması için 2004 yılına kadar beklemek zorunda kalacaktı.
Uygur siteleri kısa sürede sosyal meseleler, tarih ve Uygur kültürü ve dilinin korunmasına ilişkin tartışmaların yapıldığı forumlarla dolup taştı. Çin’in doğusundaki Guangdong eyaletinde bir oyuncak fabrikasında çalışan Uygur işçiler 26 Haziran 2009’da Han Çinlisi bir çete tarafından öldürüldüğünde, web siteleri bu cinayetlerin yasını tuttu. Sayfaları olayın görüntüleri ve klipleriyle doldu taştı, adalet talep edildi ve protesto çağrıları yapıldı.
Urumçi’de 5 Temmuz 2009’da barışçıl bir protesto olarak başlayan olay, kısa süre içinde etnik bir katliama dönüştü ve ordunun harekete geçmesini takip eden ayaklanmalarda her iki taraftan da çok sayıda kişi öldü. İnternet siteleri ve telefonlar videolarla dolup taştı. Elkun, bu olayın “bölgenin sorunlu tarihinde bir dönüm noktası” olduğunu söyledi. “Bu olay, sonraki on yıl içinde devlet şiddetinin tırmanması ve Uygurların toptan kriminalize edilmesi için bir dönüm noktası oldu.”
Sosyal medyadaki hareketliliğe yanıt olarak hükümet tüm interneti bir yıllığına kapattı.
Ancak eyaletteki olayların uğursuz bir hal alacağı 2016 yılına daha birkaç yıl vardı. O zamana kadar sosyal medya ufkunda yeni bir gelişme Uygurları kasıp kavurdu. Ocak 2011’de Çinli bilişim devi Tencent WeChat akıllı telefon uygulamasını başlattı. 2023 yılına gelindiğinde WeChat (Çince: Weixin) dünya çapında 1,3 milyardan fazla, Çin’de ise 800 milyondan fazla kullanıcı için en büyük medya seçeneklerinden biri haline gelmişti. Uygurlar, bire bir ve grup iletişim aracı haline gelen bu uygulamadan tam anlamıyla faydalandı ve 2013-2015 yılları arasında eyalette İslam geliştikçe dini pratik, inanç ve Uygur kimliği hakkındaki tartışmalar da alevlendi.
WeChat’in yapıcı tartışmalar için eşi benzeri görülmemiş fırsatlar sunduğu o günlere dönüp baktığımızda, devletin olumsuz “aşırılıkçı” söylemine sık sık meydan okunduğunu, inançla ilgili canlı etkileşimlerin yaşandığını ve çok çeşitli alternatif seslerin ve bakış açılarının ifade edildiğini görüyoruz. Ancak ılımlı sesler aynı zamanda dindar Uygurları giderek daha fazla “güvenilmez” ve “aşırılık yanlısı” olarak damgalayan resmi ÇKP anlatısına da bir meydan okumaydı.
“Polis, peçeli kadınları görmemeye çalışın. Eğer peçeli bir kadın görürseniz, onu görmezden gelin. Onlar hırsız değil, dinin savunucularıdır. Eğer kırsalda polis yardımcısıysanız, kimlik kartı olmayan insanlara işkence etmeyi bırakın, çünkü ataları nesiller boyu burada yaşadı, onlar bu toprakların sahipleri” şeklinde bir yorum WeChat’te “Ya Allah” yazılı bir fotoğrafın üzerinde yer aldı.
Bu katkıda bulunanlar, 2017 yılında yapılacak telefon kontrollerinde, sadece bu tür içerikleri barındırdıkları ve ilettikleri için sadece gönderenin değil, her alıcının tutuklanacağını bilmiyorlardı.
Doğu Türkistan’da yüksek teknolojinin yaygınlaştırılmasından sorumlu olan bölgenin yeni valisi Chen Quanguo, Tibet’teki muhalefeti bastırdıktan sonra 2016 yılında bölgeye geldi ve tüm eyaleti açık cezaevine benzer bir şeye dönüştürmeye başladı.
2001’deki New York İkiz Kule saldırılarının ardından Amerika’nın “Teröre Karşı Savaş” ilan etmesi, Pekin’in en büyük Müslüman halk gruplarından biri olan Uygurları ayırmak ve onları terörist olarak etiketlemeye başlamak için ihtiyaç duyduğu sis perdesiydi. Giyim tarzlarından çocuklarına verdikleri isimlere, konuştukları dilden evlerini nasıl dekore ettiklerine kadar gündelik, barışçıl faaliyetler mercek altına alındı.
Bizzat Xi Jinping’in “merhamet gösterilmemesi”, “toplanması gereken herkesin toplanması”, teröristleri “tamamen yok etmek” ve “kökten ve daldan yok etmek” için “ezici, yok edici bir saldırı” emrine uyarak, CCTV kameraları, yüz tanıma ve akıllı telefon teknolojisi, yüz binlerce Uygur’un Huawei ve Hikvision yapımı bir gözetleme kameraları ordusu tarafından gece gündüz izlendikleri ve dinlendikleri toplu gözaltılara sürülmesinde vazgeçilmez araçlardı. Huawei aynı zamanda kampın akıllı kapılarından ve program yönetimi yazılımından da sorumluydu.
2017’den itibaren WeChat platformunun göreceli özgürlüğü aniden sona erdi. Elkun, “4000’den fazla özel Uygurca web sitesi çevrimdışı hale getirildi ve içerikleri internetten silindi” dedi. “Bu web sitelerinin sahipleri ve editörleri daha sonra uzun süreli hapis cezalarına çarptırıldı.”
Her Uygur’un, telefonları rutin olarak kontrol edildiğinde, polisin tüm Uygur kişisel verilerini tutan ana sistem olan “Entegre Ortak Operasyonlar Platformu” (IJOP) ile bağlantı kurarak ne tür bir kişiyi yakaladıklarını öğrenmek için bir uygulama indirmesi gerekiyordu; Sabıka kayıtları, “güvenilir” ya da “güvenilmez” olup olmadıkları, “güvenilmez” akrabaları olup olmadığı, arabalarını ne sıklıkla doldurdukları, yurtdışına seyahat edip etmedikleri ya da günde beş vakit namaz kılmayı sevip sevmedikleri, hatta evlerinden çıkarken ön kapıyı mı yoksa arka kapıyı mı kullanmayı sevdikleri.
2013’te bir nebze olsun özgürlüğü serbest bırakan araçlar, şimdi Uygurların avlanmasının araçları haline gelmişti. Kısa bir süre için masumane bir şekilde devam eden konuşmalar ve tartışmalar, artık onları yakalayıp uzun bir süre için hapsedecek kanıtlara dönüşmüştü.
Yüksek teknolojili kitlesel gözetim Doğu Türkistan’da hâlâ hızla devam etmekte ve Çin’in geri kalanında aşamalı olarak yaygınlaştırılmaktadır. İnsan hakları ihlalleri, mahremiyet ve ifade özgürlüğü ihlalleri güvenlik ve ulusal güvenlik kisvesi altında devam etmekte ve Çinli teknoloji devleri bu zulme ortak olmaya devam etmektedir. Uygur soykırımına ortak olan Huawei ve Hikvision, ilk olarak Uygurlar üzerinde ince ayar yapılmış yüz tanıma teknolojisine ihtiyaç duyan batılı ülkeler tarafından el üstünde tutuluyor. Ruh hali algılama ve davranış tahmini yapabilen yazılımlar da çalışmalarda.
Elkun, sürgündeki pek çok vatandaşı gibi, Çin Hükümeti’nin anavatandaki akrabalarını manipüle etmek için sosyal medya ve teknolojiyi kullanmasından nasibini almış. Birçoğu rehin alınıyor ve sevdiklerini geri dönmeye ikna edemezlerse tutuklanmakla tehdit ediliyor ve hepsi yoğun bir şekilde izleniyor ve medya kullanımları sansürleniyor. “Çin bu önlemlerle anavatandaki Uygurlar ile diaspora arasındaki iletişimi etkili bir şekilde kesti” dedi.
Yaşlı annesiyle birkaç yıldır konuşamıyor. “Hükümetin eylemleri Uygur nüfusunu izole etmeyi ve durumu çevreleyen anlatıyı kontrol etmeyi amaçlıyor” dedi.
Elkun, ironik bir şekilde, Çin içinde Facebook, Twitter (X), Instagram, YouTube ve WhatsApp gibi büyük sosyal medya sitelerinin kullanımını yasaklayan ÇKP’nin, “Uygur soykırımını inkâr etmek ve propagandalarını özgürce yaymak” için yüzlerce sosyal medya “etkileyicisinin” hizmetlerini kullanarak ülke dışında aynı siteler üzerindeki etkisini kullanmaktan mutluluk duyduğunu söyledi. Sadece Aralık 2021’de Twitter, Çin’e atfedilen 2,160 sahte hesabı kaldırdı. ancak ÇKP masumiyetini korumaya devam ediyor ve “incinmiş duygular” ve batılı “yüzyılın yalanları” ile adını lekeleme girişimlerini reddediyor.
Elkun, dünyayı halkına yönelik soykırıma sessiz kalmamaya ve Batı’daki sınırsız sosyal medya kanallarından yararlanarak zulmü protesto etmeye çağırdı. “BM aracılığıyla insan hakları ihlallerinin kınanmasına yönelik diplomatik çabalar durmamalı ve zulme ortak olan kişi ve şirketlere yaptırım uygulanmalıdır” dedi. “Bağımsız soruşturmalar, küresel kamuoyu bilinçlendirme kampanyaları ve her düzeyde sivil toplum ve insan hakları örgütleriyle etkileşim olmalıdır” dedi.
“Amaç diplomatik baskı uygulamak, şeffaflığı sağlamak ve bildirilen insan hakları ihlallerini kolektif ve çok taraflı bir şekilde ele almaktır. Masum insanların hayatlarını soykırımdan kurtarmak, tüm BM üyesi devletler de dahil olmak üzere dünyanın mutlak ahlaki ve ilkesel yükümlülüğüdür.”