Nöbetçi Eczaneler
Yücel Tanay
Yahudiler Türkistana tam ne zaman yerleştiler, bilinmiyor. Ortaçağ’ın meşhur Yahudi gezgini Tudela’lı Benjamin (1130-1173) Horasan’da (İran), Gazne’de (Afganistan), Semerkant’ta (Özbekistan) çok sayıda Yahudi olduğunu yazmış. Tudela’lı Benjamin (Tudela, Navarra-İspanya’da) Evliya Çelebi benzeri bir yazarmış. Seyahatnamesi biraz abartılı olmakla beraber, zamanının yaşantısına ışık tutuyor. Marco Polo’dan yaklaşık yüz yıl önce Avrupa’da, Asya’da ve Afrika’da dolaşmış, gittiği yerlerdeki insanların yaşayışını, tüccarların ve Yahudilerin durumunu, Yahudilerin sayısını ve farklı olan adetlerini kaydetmiş. “Tudela’lı Benjamin’in Seyahatleri”, yalnızca Yahudi topluluklarının bir tasviri olarak değil, aynı zamanda Orta Çağ coğrafyası ve etnografyası hakkında güvenilir bir kaynak olarak da önemli bir eserdir. Aslen İbranice yazılmış olan seyahat günlükleri sonradan Latinceye ve büyük Avrupa dillerine çevrilmiş. Yazdıkları 16. yüzyılda Rönesans’ın bilim adamlarından ve tarihçilerinden büyük ilgi görmüş.
Türkmenistan – Özbekistan’da yaşayan Yahudiler
Bazı tarihçiler Babil Talmudu’ndan elde ettikleri ipuçlarını kullanarak, 4. yüzyıldan itibaren Türkmenistan – Özbekistan’da Yahudilerin yaşadığını söylüyor. Tarihte Buhara ve İran arasında Soğdya diye bir ülke varmış. Buranın tüccarları Sasanilerden önce Müslüman değilmiş; Hristiyanlar, Budistler, Yahudiler, Mâniler ve Zerdüştler varmış. Çin kaynaklarına bakılırsa, tüm bu tüccarların en çok önem verdiği şey para ve dinleriymiş. Bu tüccarlar kendi ülkelerini terk eder, uzak diyarlarda senelerce yaşarmış. Anlaşılan Yahudiler de böylece İpek Yolu üzerindeki tüm merkezlere dağılmışlar.
Buhara Yahudileri
Moğol istilaları, din ayırt etmeden pek çok şehri ve insanlarını haritalardan silmiş. Soğdya’nın halkından kurtulanların kimisi İran ve Anadolu yaylalarına göçmüş, zamanla çoğu Farsça ve Türkçe konuşan halklar tarafından yutulmuş. Buna karşılık Timurlenk (1370-1405) Semerkant’ı imparatorluğunun başkenti yaptığında; halı dokuyan, ipek boyayan, gümüş ve altın işleyen, çeşitli dallarda zanaatkâr olan ustaları, becerikli mimarları ve kabiliyetli tüccarları; fethettiği uzak – yakın şehirlerden toparlamış ve kentine getirmiş. İşte bu insanların arasında bulunan Yahudiler, daha sonra Buhara Yahudilerinin çekirdeğini oluşturmuşlar. Onlar geleneksel olarak, M.Ö 6. yüzyılda Babil Sürgününden geri dönmeyen Yisahar, Naftali ve Efraim kabilelerinin soyundan geldiklerine inanırlarmış.
Türkistandaki Çalalar, dışarıdan Müslüman görünseler de Yahudi adetlerini sürdürmüşler.
Buhara’nın ilk sinagogu 1620’de kurulmuş. 1700’lerde Buhara Yahudileri, Kabala’yı inceleyen, dinî şiirler yazan nezih bir toplulukmuş. Buna karşılık 18. yüzyıl sonları ve 19. yüzyılın başlarında Hive (Özbekistan) ve Buhara (Özbekistan) Yahudileri, İslam dinini kabul etmeleri için ağır baskı görmüşler. Bu Yahudilerin bir kısmı gerçek anlamda Müslüman olmamışlar. Dışarıdan Müslüman görünseler de Yahudi adetlerini sürdürmüşler. Kendi aralarında evlenmişler. İşte Çala (Chala) onlara verilen ad. 18. ve 19. yüzyıllarda Semerkant’ta, Hive’de, Hokand’da, Margilan’da, Şehr-i-Sebz’de, Andican’da (Özbekistan) Çala grupları bulunuyormuş.
Ölüm cezası yerine Müslümanlığı seçme
Türkistanda Türkistan Bölgesi’ne büyük bir Yahudi akını Rusların Batı Türkistanı fethi 19. yüzyılın ikinci yarısında gerçekleşti. Türkistan da bu zamanlarda şekillendi… 1865’te Ruslar Taşkent’i ele geçirmiş. Daha sonra da başka bölgeleri ele geçirmeye devam etmişler. Yeni oluşturulan Türkistan Bölgesi’ne büyük bir Yahudi akını olmuş. Buhara Yahudilerinden Rus Türkistanı’na geçen düzinelerce kişi tıpta, hukukta ve devlette prestijli işlerde çalışmış ve birçok Yahudi zenginleşmiş. Bazı Buhara Yahudileri başarılı ve saygın aktörler, sanatçılar, dansçılar, müzisyenler, şarkıcılar, film yapımcıları ve sporcular olmuşlar.
Çalaların bir kısmı Yahudiliğe geri dönse de…
Çalaların bir kısmının Yahudiliğe geri dönmesi de 1867’de Rusların bazı bölgeleri ele geçirmesiyle başlamış. Ama Buhara’da kalan Yahudiler için durum değişmemiş. Hem zorla, hem gönüllü şekilde din değiştirme devam etmiş. 1876’da Hokand Hanlığı da Ruslara geçmiş. Buhara ve Hive Hanlıkları özerk kalmaya ve İslam’dan çıkanlara ölüm cezası uygulamaya devam etmiş. Tekrar Yahudiliğe dönebilme umudu ile Rus vatandaşı olmak isteyen Çalalar olmuş. Ancak Yahudi mülteciler Rusya’da da istenmeyen kişilermiş. Bu yüzden ufak istisnalar haricinde, sadece en zengin ve en nüfuzlu Çalalar Rus vatandaşlığına geçebilmiş ve Yahudiliğe dönebilmişler. Buhara’nın Çalalarının bir kısmı da, nispeten daha rahat davranabildikleri, ve artık Rusların kontrolünde olan Türkmenistan topraklarına geçmişler. 1900’lerin başlarında Çalaların Buhara’ya iadesi gündeme gelmiş. Ama bu zaman diliminde çoğu, Yahudiliğe geri dönmüş bulunuyormuş. Buhara’ya iadeleri durumunda bu kişiler öldürülecekmiş. Türkmenistan’daki idare Çalaları geri vermemiş. Buna karşılık, onlara Rus vatandaşlığı da vermemiş. Böylece Çalalar, vatandaş olmamalarına rağmen Türkmenistan’da kalıcı olmuşlar. Bazı Çalalar, imparatorluğa faydalı olabileceklerini göstermek amacıyla esnaf loncalarına katılmışlar. Arada bir dolu bürokratik işlem gerçekleşmiş ve korku dolu seneler yaşamışlar. İkide birde geri teslim edilip infaz edilmeleri gündeme gelmiş. En sonunda, 1917 yılında Rus vatandaşlığı alarak bu durumdan kurtulmuşlar. Ancak, o tarihe gelene kadar, zaten aralarından karma evlilik yapanlar olmuş ve sayıca erimişler. Buhara’nın 1920’de Kızıl Ordu tarafından fethi gerçekleştiğinde ise, Buhara’da kalmış olan Çalalardan tekrar Yahudiliğe dönmek isteyen hiç kimse olmamış. O zamana kadar onların Yahudilikle olan bağları artık iyice zayıflamış durumdaymış. Sovyet hâkimiyetinin Buhara’ya yerleşmesinden sonra din önemini kaybetmiş. Dinî ayrım ortadan kalkmış, buna karşılık etnik ayrım hâlâ kullanılmaya devam etmiş. Zamanla Çalalar; Tacikler ve Özbekler içinde tamamen asimile olmuşlar.
Buhara Yahudilerine gelince…
1793’te Rabbi Yosef Maman adlı Faslı bir Yahudi, Buhara’ya geldiğinde onların farklı adetleri olduğunu görmüş. Şulhan Aruh’u (Yosef Karo tarafından 16. yüzyılda yazılan ve Yahudi yasalarını içeren en kapsamlı katalog) bilmiyorlarmış. Mikveleri yokmuş. Yosef Maman, onlara kullandıkları Persçe din kitabı yerine, Sefarad kurallarına uygun din kitapları vermiş. 1800’lerde Buhara’daki Yahudilerin bir kısmı Belarus’taki cemaatle ilişki kurmaya çalışmışlar. Ayrıca Dünyanın çeşitli yerlerinden din kitapları getirmeyi denemişler. Yerel din adamlarının tepkisiyle karşılaşmışlar. 1827’de Safed’den David B. Hillel (Yahudi bir din adamı ve gezgin), Buhara’ya gitmiş. Onun çalışmaları neticesi Buhara’dan Kutsal Topraklara doğru ilk göç dalgası başlamış. 1827-1868 arasında pek çok Yahudi, şimdi İsrail olan topraklara doğru yola çıkmış. Bunların bazıları hedeflerine varmış, bazıları Çin’de kaybolmuş.
1865-68 arasında Ruslar Taşkent’i (Özbekistan), Hucend’i (Tacikistan), Hokand’ı (Özbekistan) aldığında Rus bölgesine geçebilen Buhara Yahudileri için parlak bir dönem başlamış. 1868-1917 arasında en parlak dönemlerini yaşamışlar. 1917 Rus Devrimi her şeyi değiştirmiş, çünkü serbest teşebbüs sona ermiş ve dinî ibadet yasaklanmış. Özbekistan’ın kuruluş sancıları, Tacikler – Özbekler arasındaki sorunlar, 1920-25’lerde etnik azınlık olarak görülmeleri, Tacikçeye yakın olan lisanları da onlara çok zor zamanlar yaşatmış. Sovyetlerin Buhara’yı ele geçirmesinden itibaren (1920) birçok Buhara Yahudisi Batı’ya kaçmış. Kaçanlardan bazıları İran veya Afganistan’da kalmış, bazıları Batıya geçmiş.
Günümüzde 1972’ yılında tarihteki en büyük Buhara Yahudisi göçlerinden biri gerçekleşmiş. Göç üzerindeki kısıtlamaların azalması neticesinde Özbekistan ve Tacikistan Yahudilerinin pek çoğu israil ve ABD’ye göç etmiş. 1980’lerin sonundan 1990’ların başlarına kadar da geri kalan Buhara Yahudilerinin neredeyse tamamı Batı Türkistanı terk etmiş ve ABD, israil, Avrupa ve Avustralya’ya yerleşmiş. Bugün israil’de yaklaşık 150.000, ABD’de ise 60.000 Buhara Yahudisi yaşamaktadır; Özbekistan’da ise çok az Yahudi kalmış, Kripto Çala Yahudilerinin bir kısmı tamamen,asimle olarak Özbek ve Tacik kimliğine bürünmüştür.
Kaynaklar:
https://en.wikipedia.org/wiki/Chala_(Jews)
https://www.tabletmag.com/sections/history/articles/history-jews-bukhara-central-asia